Rettshistorisk overblikk

Retten i ættesamfunnet

Menneske levde i ættesamfunn lenge før vår tidsrekning (fvt.), ikkje i statar. Fleire ætter heldt saman i «stammar» i kampen for tilværet, i ei utrygg verd. Stammen hadde felles språk og ein krigshøvding (konge) som leidde forsvar eller overfall mot ytre fiendar. Høvdingen måtte derfor ha autoritet til å gje militære ordrar og til å halde oppe ein viss disiplin. Det gav grunnlag for ein primitiv militær strafferett som var knytt til svik, feigskap i krig, ordrenekt og liknande. Høvdingen kunne ikkje dømme i tvistar mellom ættene, og slett ikkje i tvistar mellom individ innanfor ættene. Det fanst inga statsmakt som kunne handheve domsavgjerder, og då måtte ættene ordne opp seg imellom. Konfliktar innanfor stammen var konfliktar mellom ætter, ikkje mellom individ. Det var ætta som gav individet rettsvern.

Kampen for tilværet førte til hemn og gjengjelding. Ei ætt som blei krenkt ved drap på ein medlem, slo tilbake på same vis med blodhemn. Maktbalanse mellom ættene var nødvendig for å overleve, og det løyste ut feidar når balansen blei truga. Ætter i strid kunne utslette kvarandre til siste mann. Det er derfor naturleg at det voks fram ein forsoningsrett. Det var i stammen si interesse at ættene heldt fred med kvarandre. Indre strid kunne svekkje evna til forsvar mot ytre fiendar.

Folkeforsamlinga i stammen var eit organ som omfatta alle våpenføre menn, altså hæren til stammen. I denne forsamlinga blei det teke avgjerder om krig og fred, og om flytting til betre åkrar og beitemarker. Folkeforsamlinga var også det organet der det kunne forhandlast om forsoning mellom stridande ætter. Dei kunne avgjere kor stor bot ei ætt måtte betale til ei anna for ulike typar lovbrot, til dømes drap, kroppsskade eller tjuveri.

Ei ætt kunne også fri seg frå gjengjelding ved å erklære at ho ikkje ville verne ein medlem som hadde gjort eit alvorleg lovbrot. I så fall blei lovbrytaren støytt ut som fredlaus. Han mista alt rettsvern og kunne drepast av kven som helst. Lovbrytaren blei ein einsam ulv – «varg i veum» – utanfor fellesskapet til menneska.

Mange stammar utvikla også eit eldsteråd som kunne støtte høvdingen i saker av felles interesse. Høvdingen var øvstkommanderande for hæren i stammen, og ættene var dei stridande einingane. Ættene var sjølvstendige, og derfor måtte høvdingen rådføre seg med leiarane av ættene når han skulle ta viktige avgjerder, eller når saker skulle leggjast fram for folkeforsamlinga.

Dei tre organa i ættesamfunnet – høvding, eldsteråd og folkeforsamling – er opphavet til statsorgan som Noreg og andre land har i dag. Maktforholdet mellom organa kan ha utvikla seg svært ulikt. I demokratiske land som Noreg har folkeforsamlinga utvikla seg til eit organ med valde representantar (Stortinget). Regjeringa er i prinsippet «eldsterådet», sjølv om enkelte statsrådar ikkje er spesielt gamle, og makta til kongen (høvdingen) er ikkje lenger reell.

Retten i elvekulturane

Når menneska begynte å dyrke mat i staden for å leite etter mat, slo dei seg ned langs dei store elvane, som Nilen, Eufrat, Tigris, Indus og Ganges. I desse dalføra oppstod det statsdanningar med rettsreglar som blei handheva av ei sentral statsmakt. Den eldste skrivne retten vi har ein del kjennskap til, stammar frå landet rundt Eufrat og Tigris, altså området kring staten Irak i vår tid.

Kong Hammurabi herska i Babylon i åra 1792–1750 fvt. Han fekk skrive lova si på ein 2,25 meter høg stein. Det var eit forbløffande arkeologisk funn då steinen blei oppdaga under utgravingar i 1901.

Hammurabilova inneheldt 282 paragrafar med tekst over 3350 linjer. Lova avslørte eit samfunn med vilje til rettferd og omsorg for folket. Mykje tyder på at mange av rettsreglane våre kan sporast tilbake heilt til kong Hammurabi. Vi skal gje nokre døme.

Lovene til kong Hammurabi (1792–1750 fvt.) er mellom dei første nedskrivne lovene vi kjenner. Dei blei funne hogne inn på ei to meter høg steinblokk. Hammurabi var keisar i Eufrat/Tigris-området (det noverande Irak). Her voks det fram ei sterk statsmakt. Lovene inneheldt mellom anna reglar om erstatningsansvar for den som var doven og ikkje heldt demninga i stand, slik at ho kunne breste, med den følgja at vatnet overfløymde og skadde kornavlinga til naboen. Samfunnsøkonomiske omsyn og dei spesielle forholda langs dei store elvane førte til slike reglar. © AP/David Guttenfelder/NTB Scanpix

Gjengjeldingsprinsipp

Retten bygde på eit gjengjeldingsprinsipp. I § 1 blei det fastsett at den som reiste sak mot ein annan for drap og ikkje førte bevis for påstanden sin, sjølv skulle bli drepen. I §§ 3 og 4 går det fram at den som vitnar falskt i eit krav om pengar eller korn, sjølv skulle betale til den saksøkte det som blei kravd. Det er lett å sjå at reglane gav rettsvern mot urettmessige søksmål. Slike reglar basert på gjengjeldingsprinsippet er å finne i eldre norsk rett. Dei har kome til oss gjennom romersk og gresk rett, men opphavleg kom dei frå den mosaiske retten i Bibelen og frå babylonsk rett.

Strafferett

I Hammurabilova §§ 6–13 finn vi reglar om dødsstraff for tjuveri og heleri. Her finn vi også forløparen til reglar om at eigaren har krav på å få tingen sin tilbake dersom han blir funnen att hos ein annan. Dersom tjuven B har stole ein ting frå A og selt han til godtruande C, kan A krevje tingen utlevert frå C. C kan deretter rette tilbakebetalingskravet sitt mot tjuven B, eventuelt mot konkursbuet hans. Denne regelen blei overført til romersk rett og vidare til europeisk rett, og han er framleis gjeldande norsk rett (lov om hendelege eigedomshøve av 1969).

Kjøpsrett

På slutten av Hammurabilova finst det ein del reglar om sal av slavar. Slavar blei selde med ein månads garanti for skjulte manglar. Viste det seg innan ein månad etter kjøpet at slaven til dømes hadde fallesjuke, kunne kjøparen heve kjøpet og krevje pengane tilbake. Reglar om heving ved kjøp av slavar med skjulte manglar, blei også utvikla i romersk rett. Den norske forbrukarkjøpslova kan derfor spore røtene sine heilt tilbake til Babylon.

Ekteskap

Hammurabilova § 128 f. hadde også reglar om ekteskap. Eit lovleg ekteskap måtte byggje på ein ekteskapskontrakt der det blei fastsett bøter for å skilje seg. Ekteskap blei inngått ved at ektefellane flytta saman, og skilsmisse skjedde ved at dei flytta frå kvarandre. Ekteskapskontrakten fastsette at brudgommen skulle gi ektefellen sin ei gåve slik at ho hadde noko å leve av dersom han skulle falle frå. Ekteskapet hadde eigentleg mykje til felles med det moderne sambuarskapet, og det verkar nærast identisk med korleis vikingane inngjekk ekteskap og skilde seg.

Mosaisk rett

Læra om mosaisk rett i Bibelen har naturleg nok fått mykje å seie for europeisk og norsk rettsutvikling. Mosaiske rettsreglar er å finne i andre, tredje og femte mosebok i det gamle testamentet. På same måten som i mange andre lovsystem i oldtida gav ein lova autoritet ved å hevde at ho kom frå ein gud.

Strafferett

Den mosaiske strafferetten er prega av det same gjengjeldingsprinsippet som babylonsk rett. Den som slår eit menneske i hel, skal døy. Når nokon skader kroppen til ein annan, skal det same gjerast mot gjerningsmannen: brot for brot, auge for auge, tann for tann. Dette primitive prinsippet prega europeisk og nordisk strafferett i lang tid. Først på 1700-talet kom europearane på andre tankar, då filosofien frå opplysningstida begynte å få gjennomslag. Strafferetten var likevel ikkje fullt så brutal som han kan synast. Dødsstraffa gjaldt berre drap som var gjorde med overlegg (forsettleg og planlagt). Ved andre drap, til dømes impulsive eller aktlause drap, kunne gjerningspersonen unngå blodhemn ved å flytte til såkalla «fristader».

Arverett

Søner arva likt. Døtrene fekk først arv når det ikkje fanst søner. Dette stemmer godt med eldre norsk rett før Magnus Lagabøte. Moselova inneheld også reglar om representasjonsretten til arvingane, altså at ungane representerer ein avdød arving i arveoppgjeret. Ein slik rett var lenge ukjend i Noreg, men blei fullt ut innført i vår arvelov av 1854.

Ekteskap

Ekteskapet skulle haldast heilagt. Det er likevel ikkje noko forbod mot fleirkoneri, og skilsmisse kunne innvilgast.

Lån og kreditt

Moselova anerkjende slaveri. Ein fattig mann som ikkje klarte å betene gjelda si, kunne etter gammal lovgjeving «beslagleggjast» og seljast som slave for å drive inn gjelda. Moselova bestemte at skuldnaren skulle utføre arbeid for kreditoren utan å vere slave. Regelen om tvangsarbeid i staden for å bli slave er sett inn i Magnus Lagabøtes landslov. Kvart sjuande år var sabbatsår. Då fall alle gjeldskrav bort, og rente var ulovleg.

Romersk rett

Republikansk forfatning

Rettsdanninga i Romarriket har hatt avgjerande innverknad for Noreg. Roma blei grunnlagd i året 753 fvt. I dette bysamfunnet blei to grunnleggjande institusjonar, kongen og eldsterådet (senatet), utvikla. I året 510 fvt. blei desse institusjonane forma om til ei republikansk forfatning. Kongedømmet blei avskaffa, og styringa blei overlaten til to embetsmenn (konsular), som blei valde av senatet i eitt år om gongen.

Corpus Juris Civilis

Konsulane peika ut ein embetsmann, pretor, som fekk ansvar for rettspleia. Han sette opp reglar for kva ein kunne gå til sak om i eit såkalla «pretoredikt». Ediktet blei stadig meir utvikla og gjekk i arv frå pretor til pretor. Ediktet og anna lovgjeving, mellom anna ei eldre lov med nemninga «12-tavlelova», blei seinare kommentert av romerske juristar. Dette resulterte til slutt i den kjende lovsamlinga Corpus juris civilis, som blei utarbeidd under keisar Justinian (527–565 evt.). Lovboka blei historisk viktig for rettsutviklinga i Europa, medrekna Noreg, og vi gjev nokre døme på innhaldet i reglane.

Arverett

Arveretten i Romarriket er kjelda til våre reglar om arvegangsklassar (parantelar). Representasjonsrett i arveoppgjeret, altså at barn kunne representere ein avdød far eller ei avdød mor og dele den arven dei ville fått, stammar frå romarane. Retten til å skrive testament kjem også frå romarane. Eit særs kjent testament frå ein ryttar i den romerske hæren, Antonius Silvanus, fortel oss om formkrav og innhald i romerske testament. Hovudføremålet med testament var å hindre at formuar blei splitta opp.

Ekteskap

Ekteskapet i eldre romersk rett innebar at kvinna kom under mannen sitt herredømme, men det blei seinare utvikla ordningar slik at ho kunne vere sjølvstendig overfor mannen. Ekteskap kunne opphavleg bli inngått ved hevd (mannen hadde kvinna hos seg i minst eitt år) eller ved eit fiktivt kjøp frå far til kvinna eller brørne hennar. Romarane forlét etter kvart slike ordningar og innførte reglar om uttrykkjeleg samtykke under nærvær av vitne. Ein kunne fritt inngå og løyse opp ekteskap. Dei likna i realiteten på sambuarforholda i våre dagar. Den romerske juristen Ulpian uttrykte dette slik: «Ekteskap blir ikkje stifta ved samleie, men ved samtykke.» Frå denne ståstaden utvikla europeisk ekteskapsrett seg til eit krav om uttrykkjeleg samtykke overfor ein prest og to vitne.

Skilsmisse

Skilsmisse i Romarriket var like enkelt å gjennomføre som ekteskapsinngåing. Slik var det også i Noreg i vikingtida. Det sette kyrkja til slutt ein stoppar for. Den kyrkjelege læra innførte det uoppløyselege ekteskapet, likevel med enkelte moglegheiter for skilsmisse.

Formuesforholdet til ektefellar

Formuesforholdet til ektefellar var prega av fullstendig særeige. Ved inngåinga av ekteskapet fekk mannen medgift som han kunne rå over åleine. Medgifta måtte heilt eller delvis tilbakebetalast ved ei eventuell skilsmisse. På den måten fungerte medgifta også som ei økonomisk trygd for kvinna.

Umyndigheit

Umyndige stod under verjemål. Verja kunne gjere dei myndige når dei nådde ein viss alder. Vår verjemålslov har reglar som kan sporast til romarretten på dette området. Ein son blei myndig gjennom eit fiktivt sal (mancipatio) – derfor nemninga emansipasjon for det å bli myndig.

Kjøpsrett

Kjøpsretten i Romarriket stammar frå tenestemenn som hadde oppsyn med torghandel og offentleg underhaldning blant folk. Seljaren fekk ansvar, og kjøparen fekk rettar dersom kjøpsgjenstanden hadde manglar. Den romerske juristen Ulpian skildrar korleis seljarane i slavehandelen fekk ansvar for skjulte manglar, til dømes dersom ein slave hadde sjukdommer, viste vilje til å rømme eller hadde gjort sjølvmordsforsøk. Ein slave som blei seld med slike skjulte manglar, kunne gje kjøparen rett til tilbakelevering og pengane tilbake. Dersom slaven hadde blitt svekt av verksemda til kjøparen, skulle dette erstattast i hevingsoppgjeret. Kjøparen kunne også velje å behalde slaven mot eit prisavslag. Tilsvarande reglar gjaldt for omsetning av kveg, laste- og trekkdyr. Reglane om manglar gjaldt også for andre ting, til dømes ved sal av krukker. Seljaren måtte stå inne for at krukka var brukbar og heil.

Erstatningsrett

Erstatningsrett er eit av dei største bidraga romarane gav til europeisk rettsutvikling. Regelen om at ein ikkje har ansvar utan skyld (culpa), stammar frå romarane. Dei utvikla også reglar om produktansvar. Dersom eit dyr var selt med ein skjult sjukdom eller ein bjelke med feil, skulle seljaren berre erstatte verdien av mangelen dersom han var i god tru om feila. Dersom han var i vond tru, altså visste om feila, fekk han skuldansvar, som også dekte følgjeskader, til dømes dersom andre dyr blei smitta og døydde, eller huset styrta saman på grunn av den mangelfulle bjelken.

Det tok eit par tusen år før kjøpsreglane i Noreg var på høgd med reglane om kjøp i romarretten. Det er nesten ikkje til å tru at romarane hadde rettsreglar og rettsvitskap på eit slikt nivå for over 2000 år sidan.

Strafferett

Strafferetten i Romarriket var underutvikla. Det kom av at det opphavleg var ei privatsak å ordne opp i brotsverk som drap, kroppskrenkingar og tjuveri. Staten blanda seg til å begynne med berre inn i brotsverk mot tryggleiken til staten, til dømes svik, feigskap i krig eller krenking av religionen. Dette blei utilstrekkeleg i bysamfunnet. Staten tok derfor over stadig meir av ansvaret for strafferetten.

Kunnskapen vår om romersk rett kjem i stor grad frå ei kjend lærebok i juss som blei skriven av juristen Gaius rundt 200 år evt. Han var éin av fleire kjende juristar på den tida. Gaius var lærebokforfattar og rettslærelærar. Elles veit vi lite om han – verken det fulle namnet hans, når han var fødd, eller når han døydde. Vi veit at han ikkje blei rekna for å vere blant dei aller skarpaste juristane, men han var intelligent nok og utan tvil ein av dei flittigaste. Eit manuskript til læreboka hans blei funne av den tyske forskaren Niebuhr i 1816 i eit klosterbibliotek i Verona. Papiret var bleika for å kunne bli brukt som skrivepapir for bibeltekstar. Niebuhr rekonstruerte den overskrivne teksten, og bak bibelteksten fann han manuskriptet til denne kjende læreboka. Boka er brukt som grunnlag for Corpus juris civilis etter keisar Justinian, som igjen blei avgjerande for europeisk rett frå 1800-talet. Boka finst omsett til norsk.
Bilete: USCapitol/Wikipedia

Keiser Justinian (romersk keisar 527–565 evt.)

I eit forsøk på å samle det romerske riket som var i forfall, ville Justinian tilby fred og rettstryggleik. Eit arbeid med å samle dei gamle reglane i oversiktlege bøker førte til lovboka Corpus juris civilis. Lovboka hadde mellom anna ein del som blei kalla «digestane», ei systematisk samanstilling av sitat frå dei gamle romerske juristane, mellom anna frå læreboka til Gaius.

Glossatorane

Romarretten var rett og slett for avansert for dei «barbarane» som tok over makta etter at Romarriket fall. Corpus juris civilis etter keisar Justinian blei etter kvart gløymd, men mot slutten av 1000-talet fatta juristar i Italia interesse for å studere skriftene til dei gamle juristane. Dei begynte å gjenoppdage avansert juss som var utvikla for over tusen år sidan. Juss blei no studert ved universitetet i Bologna i Nord-Italia. Der blei det halde førelesingar i romarrett frå 1088. Studentane strøymde til frå heile Europa. Dei rettslærde skreiv tolkingar i margen til dei gamle romerske tekstane – derfor namnet gloser (randmerknad, margstikkord). Juristane i Bologna tolka Corpus juris civilis som teologane tolka Bibelen. Etter kvart begynte nokre juristar å skrive tolkingar av andre sine tolkingar. Rettsvitskapen utvikla seg.

Norske landskapslover frå 800-talet

Noreg var ingen stat på 800-talet, men eit samfunn av ætter. Det vil seie folk som «eigde» kvarandre. Folketalet i Noreg på 800-talet var truleg rundt 200 000. Ættene samla seg i stammar. Innanfor ætta verna ein kvarandre mot krenkingar som gjaldt liv, heider og ære, eigedomsrett osv. Ættefolka stod saman om å ta hemn, inngå forlik eller gå til kamp mot andre. Ætta sørgde for sine gamle og sjuke. Dei som stod kvarandre nærast innanfor ætta, var verje for umyndige, og dei arva kvarandre når nokon døydde.

Lovsamfunn

Eit lovsamfunn var eit geografisk avgrensa område der folk levde livet etter felles lover og domsmakt. Lovene blei først vedtekne på allting der alle frie menn møtte. Seinare blei alltinget til lagting, som vil seie at spesielt oppnemnde menn (nemndmenn) møtte på tinget. Lagtinga var eit stort framskritt. Her blei frøa til eit effektivt representativt demokrati i Noreg sådd. Vi fekk lagdømme som Gulating, Frostating, Borgarting og Eidsivating. Lagtinga mista den lovgjevande makta si i 1661 og blei reine domstolar. Dei noverande lagmannsrettane våre stammar frå dette systemet.

Gulatingslova

Gulatinget er det eldste lovsamfunnet i Noreg. Det hadde lovgjevingsmakt og domsmakt i fylka på Vestlandet. Gulatingslova blei vedteken på Gulatinget i Eivindvik i Gulen kommune i Vestland fylke.

Alderen på Gulatinget og Gulatingslova er omstridd, men det er vanleg blant historikarar å seie at denne lovgjevinga er frå første del av 900-talet. Lovene som blei vedtekne, blei «sagde fram» munnleg på tinget. Først seinare blei dei skrivne ned. Dei eldste skrivne versjonane av Gulatingslova er frå 1200-talet.

Magnus Lagabøte

Magnus Lagabøte (1238–1280) har ein sentral plass i den norske rettshistoria. Kong Magnus fekk skrive ned ei ny utgåve av Gulatingslova i 1267. Storverket er likevel landslova hans frå 1274, den første lovboka for heile Noreg.

Landslova

Magnus Lagabøtes landslov har ti delar, som blir kalla bolkar. Ein av bolkane handlar om drap, kroppsskade og ærekrenking. Ein annan bolk handlar om arverett og eigedomsforhold mellom ektefellar. Ein kjøpebolk handlar om avtalar, kjøp og pant m.m.

Den norske juristen Audun Hugleiksson (fødd ca. 1240, avretta i 1302) var hovudarkitekten bak Magnus Lagabøtes landslov. Han sat på førelesingsbenken i Bologna og Paris rundt 1260 og var ein gåverik og lærd mann i juss, økonomi og språk då han berre 26 år gammal vende heim i 1266 for å arbeide med revisjon av Gulatingslova. Dette er eit bevis for tilknyting mellom romersk og norsk rett på slutten av 1200-talet.

Christian Vs Norske Lov av 1687

Magnus Lagabøtes landslov var gjeldande rett i Noreg i over 400 år. Neste store lovreform i Noreg var Christian Vs Norske Lov (NL) av 1687. Lova avløyste landslova, som hadde gått gjennom ein del endringar, og ei rekkje andre eldre lover. Lova omfattar seks bøker. Kvar bok er delt inn i kapittel, som igjen er delte inn i artiklar. Det meste av lova er for lengst oppheva, men vi kan likevel spore forløparane til mykje moderne lovgjeving i Noreg i henne.

Avtalerett

Nokre føresegner gjeld endå, til dømes NL-5-1-2, som gjelder inngåing av avtalar. Føresegna er ein slags lovheimel for avtalerettslege prinsipp om formfridom (munnlege avtalar er like bindande som skriftlege) og avtalefridom (bindande avtaler om kva som helst).

Ekteskap

NL tredje bok kapittel 18 har utførlege reglar om inngåing og oppløysing av ekteskap. Vi finn reglar om kven som kan gifte seg med kvarandre, og kva som er skilsmissegrunnar, til dømes horeri, tyrannisk og valdeleg åtferd og impotens.

Arverett

NL femte bok kapittel 2 om arv og skifte førte vidare fleire hundre år gamle tradisjonar, mellom anna reglane i Gulatingslova om at brør arva dobbelt så mykje som ei søster. Arveretten i NL stod seg heilt fram til ei ny arvelov såg dagens lys i 1874.

Strafferett

NL sjette bok har reglar om drap, kroppsskade, tjuveri, heleri og mange andre brotsverk. Enkelte av straffeboda er fullstendig forelda, til dømes reglane om gudsspotting og banning, medan andre reglar er moglege å kjenne att som tidlege versjonar av fleire føresegner i vår straffelov av 2005.

Opplysningstid

Opplysningstida er nemninga på ein periode i den intellektuelle historia i Europa der fornufta tok over. Historikarane tidfestar henne til perioden 1688–1789. Sanning basert på vitskap, fornuft og toleranse skulle prege samfunnet, og dette innebar nye maktforhold. Tenkjarane i tida argumenterte for at uavhengig og fri menneskeleg fornuft skulle erstatte Gud, kyrkja, kongen, Bibelen og andre autoritetar som kjelde til sanninga.

Maktfordelingsprinsippet

Logisk tenking bana vegen for teknologiske framsteg, industriell revolusjon og ein sterk auke i levestandarden i Vest-Europa. Maktfordelingsprinsippet i statsretten, som dei fleste landa i Europa har skrive inn i grunnlovene sine, stammar frå denne tida.

Naturrett

For alle menneske til alle tider

Naturrett er nemninga på rettsreglar som blir rekna som naturlege for alle menneske. Reglane er utforma på grunnlag av ein filosofi om stillinga til menneska i universet og samfunnet. Røtene til slike tankar er å finne i hellenistisk filosofi. Med sunn fornuft skulle ein finne fram til dei reglane som gjaldt for alle menneske til alle tider. Fornufta, og ikkje gudstru, skulle vere den viktigaste rettskjelda. Filosofen Hugo Grotius (1583–1645) sa nokre kjende ord om naturrett som ofte blir siterte: «Naturrett, gyldig sjølv om Gud ikkje fanst.» Grotius presiserte at dette ikkje kunne seiast «utan den aller største omsynsløyse». Føresetnaden om at Gud ikkje fanst, meinte ein var absurd og meiningslaus. Grotius blei til slutt i 1619 dømd til fengsel på livstid fordi han var så frimodig, men klarte å rømme to år seinare.

Samuel Pufendorf

Tyskaren Samuel Pufendorf (1632–94) blir rekna som den den viktigaste naturrettsjuristen. Han gav i 1672 ut ei bok med tittelen Om natur- og folkeretten. Det blir sagt at ingen andre juristar har hatt så stor innverknad på rettsutviklinga i Europa og Nord-Amerika som Pufendorf. Elevane hans skreiv mange bøker, men kom ikkje stort lenger enn til å popularisere tankane til Pufendorf. Ludvig Holberg var blant elevane hans.

For å finne løysingar på mange av dei naturlege problema i livet kunne naturrettsjuristane til dømes eksempel argumentere slik:

• Det finst omtrent like mange menn som kvinner. Det monogame ekteskapet (éin mann og éi kvinne) kan derfor utleiast av naturordenen.
• Ekteskapet er ein juridisk avtale mellom to sjølvstendige personar og ikkje ei heilag, religiøs handling. Ekteskapet kan derfor stiftast og løysast opp ved avtale.
• Menneske har lik verdi. Dei må derfor vere like for lova, og dei har grunnleggjande menneskerettar.
  
  

Juristane fann også støtte for slike argument i romersk rett. Tenkjarane i naturretten retta elles sterk og knusande kritikk mot tortur, dødsstraff, slaveri og vilkårlege maktovergrep. Eit meir humant menneskesyn skulle opne for toleranse, ytringsfridom, politisk deltaking, og til og med likestilling mellom kjønna. Opplysningstida og den påverknaden naturretten har hatt på rettsutviklinga, kan nesten ikkje overvurderast.

Last ned PDF-filen